Skotom Ne Demek? Toplumsal Kör Noktalar Üzerine Sosyolojik Bir Bakış
Toplumsal yapıların karmaşık örgüsünü çözmeye çalışan bir araştırmacı olarak, her toplumda bazı şeylerin gözden kaçtığını fark ederim. İnsan ilişkilerinde, kültürel pratiklerde ve hatta gündelik dilde bile fark edilmeden yeniden üretilen görünmez alanlar vardır. İşte bu görünmezliğin sosyolojik karşılığı, tıpta olduğu kadar anlamlı bir kavramda saklıdır: skotom.
Tıpta “skotom”, görme alanındaki bir kör noktayı ifade eder — kişi görür, ama bir alanı fark etmez. Sosyolojide ise bu kavram, toplumların görmek istemediği, ama sürekli içinde yaşadığı olguların simgesine dönüşebilir. Skotom, sadece gözde değil; zihinlerde, davranışlarda, kültürel normlarda da vardır.
Toplumsal Skotomlar: Görmediğimiz Şeyleri Kim Görünmez Kılıyor?
Bir toplumda herkes aynı şeyi görmez. Görme biçimleri, sınıfsal konum, cinsiyet rolleri, eğitim düzeyi ve kültürel çevre tarafından şekillenir. Bu nedenle bazı gerçekler sistematik biçimde görünmez kılınır. Toplumsal skotom tam da burada ortaya çıkar — yani, bir toplumun görme yetisiyle ahlaki rahatlığı arasındaki çelişkide.
Örneğin, aile içi emeğin değersizleştirilmesi… Kadınların ev içinde ücretsiz, görünmeyen bir iş gücü olarak çalışması, çoğu zaman fark edilmez. Çünkü bu durum, kültürel olarak “doğal” sayılır. Oysa bu, toplumsal bir kör noktadır — bir skotom. Toplum, kadın emeğini görmezden gelerek kendi yapısal düzenini korur.
Cinsiyet Rolleri ve Görünmeyen Alanlar
Erkekler genellikle yapısal işlevlere, sistemin devamına ve güç ilişkilerinin sürdürülmesine odaklanırlar. Onlar için önemli olan, mekanizmanın işlemesidir. Bu bakış açısı, Weber’in “rasyonel otorite” kavramıyla örtüşür. Erkekler, üretim, yönetim, denetim gibi işlevsel alanlarda var olmayı, toplumsal statünün göstergesi olarak görürler. Fakat bu rasyonellik, duygusal ve ilişkisel alanları gölgede bırakır. Bu da kendi içinde bir cinsiyet temelli skotom yaratır.
Kadınlar ise tarihsel olarak toplumsal ilişkilerin taşıyıcısı olmuşlardır. Onların toplumsal bakışı, ilişkisel bağlar, empati ve topluluk içi dayanışma üzerine kuruludur. Kadınların bakışı, sistemin işleyişini değil, bireyler arası etkileşimi görür. Ancak bu bakış, çoğu zaman “duygusal”, “irrasyonel” ya da “ikincil” olarak etiketlenir. Bu da bir başka skotomdur: kadınların bilgi biçimlerinin, sistematik biçimde görünmezleştirilmesi.
Kültürel Pratiklerde Skotom: Görselin Arkasındaki Körlük
Her kültür, kendi kör noktalarını üretir. Bazı toplumlarda bireysel özgürlük o kadar vurgulanır ki, kolektif sorumluluk gözden kaçar. Bazılarında ise topluluk o kadar kutsanır ki, bireyin özgünlüğü silinir. Bu denge, sosyolojik olarak “görmenin kültürel sınırları”nı belirler.
Günlük yaşamda kullandığımız dil bile bu körlükleri taşır. “Erkek adam ağlamaz” dendiğinde, toplum erkeklerin duygusal kırılganlığını görmezden gelir. “Kadın kısmı anlamaz” dendiğinde, kadınların bilgi üretme kapasitesi küçümsenir. Bu ifadeler, kolektif skotomlar üretir — herkesin bildiği ama kimsenin konuşmadığı kör noktalar.
Toplumsal Kör Noktaların İşlevi
İlginçtir ki, toplumlar bu kör noktaları sadece bilinçsizce üretmez; bazen bilinçli olarak korurlar. Çünkü görünmezlik, düzenin devamını sağlar. Her sistem, kendi çelişkilerini perdeleyen bir “kör alan” yaratır. Bu alan, sorgulama kapasitesini sınırlayarak istikrar yanılsaması sunar. Toplumsal skotom, bir tür “güvenli bilinçsizliktir.”
Örneğin, ekonomik eşitsizlik çoğu zaman “kader”, “çalışkanlık” ya da “nasip” gibi kavramlarla örtülür. Oysa bu ifadeler, sistematik adaletsizlikleri görünmez kılmanın ideolojik araçlarıdır. Skotom burada bir körlük değil; bir sosyolojik savunma mekanizması haline gelir.
Skotomla Yüzleşmek: Görmeyi Öğrenmek
Bir toplumun ilerlemesi, kendi kör noktalarını fark etmesiyle mümkündür. Skotom üzerine düşünmek, bireyin kendi algısal sınırlarını da genişletir. Hangi konuları konuşmadığımızı, kimlerin hikâyelerini dinlemediğimizi sorgulamak, sosyolojik farkındalığın başlangıcıdır.
Bu farkındalık, sadece akademik bir çaba değil; toplumsal bir dönüşümün kapısını aralar. Çünkü görmek, sadece gözle değil, bilinçle mümkündür. Görmeyi öğrenmek, adaletin ilk adımıdır.
Sonuç: Kendi Kör Noktalarımızla Yüzleşmek
“Skotom ne demek?” sorusunun cevabı, yalnızca tıbbî bir açıklamada değil; toplumsal bilinçte saklıdır. Hepimizin kendi kör noktaları vardır: ailede, işte, siyasette, kültürde… Sosyolojik olarak bu körlüklerle yüzleşmek, hem bireysel olgunlaşmanın hem de toplumsal ilerlemenin ön koşuludur.
Şimdi sıra sizde: Hangi konulara gözünüzü kapatıyorsunuz? Hangi toplumsal gerçekleri görmek istemiyorsunuz? Belki de kendi skotomlarınızı fark ettiğinizde, toplumun aynasında daha net bir görüntü belirecektir.